Σκηνοθετείτε το έργο Μικρές Αλεπούδες της Λίλιαν Χέλμαν, που παίζεται για Τρίτη χρονιά στο Studio Μαυρομιχάλη. Μιλήστε μας για την παράσταση. Οι Μικρές Αλεπούδες είναι ένα έργο κοινωνικό, πολιτικό, που βασίζεται σε μια αριστοτεχνική πλοκή αστυνομικής ιστορίας. Έχουμε να κάνουμε με μια οικογένεια διεφθαρμένων, που για το χρήμα και την κοινωνική άνοδο είναι έτοιμοι να θυσιάσουν τις ανθρώπινες αξίες, να κατασπαράξουν ανθρώπους, ακόμη και να φτάσουν να εξοντωθούν μεταξύ τους. Το έργο γραμμένο μετά την οικονομική κρίση του ´29 και στις παραμονές του δεύτερου παγκοσμίου πολέμου, φαίνεται να αναλύει κοινωνικές δομές και ατομικούς ψυχισμούς, που ευθύνονται για τις πολιτικοκοινωνικές καταστροφές που συνέβησαν ή θα συμβούν. Έτσι καταφέρνει να μιλήσει σε κάθε εποχή που θυσιάζει τις ανθρώπινες αξίες και φέρνει στην επιφάνεια τη σκοτεινή πλευρά της ανθρώπινης ύπαρξης. Προσφέρεται για μια παράσταση ρεαλιστική, αλλά με συμβολική διάσταση, που υπονοεί περισσότερα από αυτά που παρουσιάζει, αφού δυστυχώς τα πρόσωπα και οι καταστάσεις που παρουσιάζει είναι ακόμη εδώ, δίπλα μας, στη σημερινή κοινωνία.
Θεωρείτε πως τα μικρότερα θέατρα και οι μικρότερες αίθουσες έχουν αδικηθεί σε σχέση με τις προσπάθειες που κάνουν στο να παράγουν πολιτισμό; Δηλώνει παρουσία το κράτος σε αυτήν τους τη προσπάθεια; Τα τελευταία χρόνια, η μεγάλη οικονομική πίεση και οι πραγματικές συνθήκες, κυρίως η παραγωγή μεγάλου αριθμού ηθοποιών, που προέκυψε από την ανάπτυξη της ιδιωτικής τηλεόρασης, φάνηκε να δημιούργησε μια υπερπληθώρα ηθοποιών, που όμως είχαν εκπαιδευτεί για εργασία στο θέατρο. Το κόστος των μεγάλων θεάτρων και των μεγάλων θεατρικών παραγωγών ώθησε στη δημιουργία των μικρών θεατρικών σκηνών, που έφεραν μια πρωτοφανή ανάπτυξη του θεάτρου στη χώρα μας. Όμως παρά την πληθώρα θεατρικών χώρων και παραστάσεων, δεν αυξήθηκε ανάλογα και το θεατρικό κοινό, επομένως η οικονομική ευρωστία των θεάτρων αυτών εξαρτάται από μια πρόσθετη χρηματοδότηση, από την πολιτεία προφανώς, που όμως δεν έχει τον πολιτισμό και το θέατρο στις βασικές της προτεραιότητες. Από την άλλη το θέατρο που προάγει τον πολιτισμό, δηλαδή το θέατρο που δεν είναι απλώς διασκέδαση, δεν συμφέρει τις όποιες κατεστημένες εξουσίες, γιατί ασκεί κριτική, είναι ενοχλητικό κι έτσι η εξουσία είναι επιφυλακτική απέναντι σε αυτό το θέατρο. Κατ’ εξαίρεση υποχρεώνεται να χρηματοδοτήσει και να συμπαρασταθεί, όταν η πίεση από το κοινό ή από τους καλλιτέχνες γίνει πολύ μεγάλη. Το κράτος αναγνωρίζει μεν στα λόγια και στις διακηρύξεις την ανάγκη, αλλά η πρακτική αναγνώριση, δηλαδή το οικονομικό αντίτιμο είναι πολύ μικρότερο της πολιτιστικής προσφοράς των μικρών θεάτρων. Μιας προσφοράς, που δεν είναι μόνο προς το κοινό, που έχει την ευκαιρία να δει πολλά και σπουδαία έργα, αλλά και προς την ίδια τη θεατρική παραγωγή, για την ανάπτυξη της δραματουργίας και των άλλων τεχνών που ακολουθούν και υποστηρίζουν το θέατρο.
Αυτά που μάθατε στο θέατρο Τέχνης απέχουν πολύ από την σημερινή εποχή; Κάθε εποχή έχει τις δικές της ανάγκες και εκφράζεται με το δικό της τρόπο, σε σχέση με την ανάπτυξη της κοινωνίας και των ανθρωπίνων σχέσεων. Όμως στο Θέατρο Τέχνης είχα την ευκαιρία να μάθω, πέρα από την πρακτική για την δημιουργία και την υποστήριξη μιας θεατρικής παράστασης, την ηθική και πνευματική θεώρηση του θεάτρου. Ότι δηλαδή το θέατρο είναι ένα φιλοσοφικό εργαλείο για την ανάλυση των κοινωνικών δομών και των ανθρωπίνων σχέσεων, ότι για να είναι αποτελεσματικό θέλει μεγάλη αφοσίωση και προσπάθεια συνεχούς βελτίωσης της τεχνικής, αλλά και της πνευματικής ανάπτυξης και έρευνας με νέα υλικά, που προκύπτουν από τα νέα επιστημονικά δεδομένα. Η μεγάλη προσφορά του Καρόλου Κουν, πέρα από τις μαγικές παραστάσεις, είναι ακριβώς αυτή η ηθική και πνευματική θεώρηση ενός θεάτρου στην υπηρεσία του ανθρώπου και της κοινωνίας και οι προτάσεις έργων από το σύγχρονο παγκόσμιο θέατρο, που βοήθησαν να δημιουργηθεί μια συνεχής ελληνική παραγωγή έργων και συγγραφέων. Η μέθοδος λοιπόν του Κουν, όσον αφορά τη στάση μας απέναντι στο θέατρο και στο κοινό, μπορεί να εφαρμόζεται σε κάθε εποχή, άσχετα με τις όποιες διαφοροποιήσεις και εξελίξεις της κοινωνίας.
Είναι μία εποχή που τα θέατρα δοκιμάζονται. Πόσο τολμηρό είναι σε τέτοια εποχή να ανεβαίνει μια παράσταση; Μα ακριβώς σε εποχές κρίσης και δυσκολίας είναι περισσότερο χρήσιμο το θέατρο, γιατί μπορεί να προσφέρει ανακούφιση, αλλά και ιδέες και σκέψη για τις αιτίες των κακών και να προτείνει δρόμους διαφυγής από την κρίση, παράλληλα βέβαια με τις πολιτικές πρωτοβουλίες για την αντιμετώπιση της δύσκολης κατάστασης. Είναι λοιπόν υποχρεωμένος, ένας καλλιτέχνης που αντιλαμβάνεται την χρησιμότητα του θεάτρου, να διακινδυνεύσει αγωνιζόμενος, να σταθεί δίπλα στην δοκιμαζόμενη κοινωνία και να βοηθήσει στο ξεπέρασμα της κρίσης, προτείνοντας παραστάσεις και θεατρικά έργα, που ερευνούν τις αιτίες και δίνουν νέες ιδέες για την εξέλιξη των πραγμάτων. Τέτοια ακριβώς είναι τα κλασικά θεατρικά έργα που επανέρχονται στο ρεπερτόριο των θεάτρων και ακριβώς γι’ αυτό κατάφεραν να ξεπεράσουν το φράγμα των εποχών. Και πάντα θα υπάρχουν και οι συγγραφείς που επιμένουν να γράφουν και να τροφοδοτούν τη δραματουργία με νέα έργα, που εκφράζουν τις σύγχρονες κοινωνικές και ατομικές ανάγκες.
Επιλέγετε εσείς τα έργα που θα σκηνοθετήσετε ή το κάνετε σε συνεργασία με την εκάστοτε παραγωγή; Είχα την τύχη να είμαι πάντα μέλος μιας θεατρικής ομάδας κι έτσι οι επιλογές των έργων γίνονταν με τα κριτήρια και τον στόχο της ομάδας στη δεδομένη στιγμή. Με τον θίασο Συνθήκη, που έχουμε πια μια συνεργασία πάνω από δεκαπέντε χρόνια, η επιλογή των έργων γίνεται από τον μικρό σταθερό πυρήνα της ομάδας, με τα κριτήρια που ανάφερα παραπάνω για την αποστολή του θεάτρου και με επιλογή έργων που μπορεί να υπηρετήσει η ομάδα, δηλαδή οι ηθοποιοί να μπορούν να υποστηρίξουν τους ρόλους του έργου και μάλιστα επιλέγοντας στέρεα θεατρικά έργα, που προσφέρονται για νέες αναγνώσεις.
Έχετε μόνιμους συνεργάτες; Επειδή το θέατρο, όπως το αντιλαμβάνομαι εγώ, είναι ομαδική έκφραση, είναι απαραίτητο να έχουμε μια γλώσσα επικοινωνίας μεταξύ μας και να διασφαλίζουμε κώδικες συνδημιουργίας. Επομένως με σταθερούς συνεργάτες κερδίζουμε χρόνο, για να μη χρειάζεται να ξαναανακαλύψουμε τους νέους κώδικες. Πάντα όμως με ανοιχτή τη δυνατότητα νέων συνεργατών, που μπορεί να ανανεώσουν την οπτική μας, ως προς το έργο που ανεβάζουμε, τηρώντας βέβαια μια βασική ηθική σχέση απέναντι στον συγγραφέα και στο κοινό που απευθυνόμαστε.
Ποιοι είναι οι παράγοντες που βοηθούν στην επιτυχία μιας παράστασης; Η επιτυχία εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, με άγνωστη τη βαρύτητα του καθενός και γι’ αυτό ποτέ δεν θα υπάρξει μια σίγουρη συνταγή επιτυχίας. Βέβαια θα πρέπει να κάνουμε μια διάκριση της επιτυχίας σε καλλιτεχνική και εμπορική. Η πραγματική επιτυχία θα πρέπει να έχει και τα δυο. Βεβαίως το βασικότερο είναι να παιχτεί πειστικά το έργο από τους ηθοποιούς. Η επιλογή του έργου είναι επίσης πολύ σημαντική, γιατί το έργο πρέπει να εξασφαλίζει, με το θέμα που πραγματεύεται και τον τρόπο που το κάνει, την επικοινωνία με το σήμερα την κοινωνίας, στην οποία απευθύνεται και η σκηνοθεσία να αναδείξει και να προβάλει εκείνα τα στοιχεία του έργου που έχουν απήχηση στο σημερινό κοινό. Τέλος ένας παράγων που καλώς ή κακώς είναι αποφασιστικής σημασίας, είναι η προώθηση μιας παράστασης από τα ΜΜΕ, που αν συμφωνεί με την ποιότητα της παράστασης έχει καλώς, αλλά κάποιες φορές η επικοινωνία κατασκευάζει εμπορικές επιτυχίες με κριτήρια μη καλλιτεχνικά, με λογική κατασκευών καταναλωτισμού. Αυτές οι εμπορικές επιτυχίες νομίζω δεν προσφέρουν τίποτα, ούτε στο κοινό, ούτε στην τέχνη του θεάτρου.
Η δουλειά του σκηνοθέτη τελειώνει στην πρεμιέρα μιας παράστασης; Από τεχνική άποψη ναι. Η παράσταση ολοκληρώνεται στη γενική δοκιμή. Είναι όπως μια κινηματογραφική ταινία, που τελειώνει με το μοντάζ. Όμως επειδή το θέατρο είναι καθημερινά ζωντανό και ο ηθοποιός έχει την ανάγκη ενθάρρυνσης και φροντίδας, καλό είναι ο σκηνοθέτης να μην εγκαταλείπει την παράσταση. Ίσως χρειάζεται να λύσει και μικροπροβλήματα υποκριτικής που εμφανίζονται, όταν οι ρόλοι εκτίθενται στο κοινό και πρέπει να γίνουν πιο αποτελεσματικοί. Η έρευνα σε έναν ρόλο δεν τελειώνει πότε, αλλά κάποτε η παράσταση πρέπει να ανεβεί και να παγιωθούν οι υποκριτικές σχέσεις, για να μην κινδυνεύει να εκτροχιαστεί από την ανεξέλεγκτη εξέλιξη του κάθε ηθοποιού ξεχωριστά. Έτσι η παρουσία του σκηνοθέτη πότε-πότε αποτρέπει τον εκτροχιασμό της παράστασης σε ανεπιθύμητες εξελίξεις.
Τα μελλοντικά σας σχέδια; Οι υγειονομικές συνθήκες μας απαγορεύουν να σχεδιάζουμε, αλλά παράλληλα πρέπει να κάνουμε τη δουλειά μας, για να μη μας πάρει από κάτω το αναπόφευκτο. Λοιπόν στα άμεσα σχέδια είναι να ολοκληρώσουμε τις πρόβες που είχαν διακοπεί από το περυσινό λοκντάουν, με την «Γυναίκα χωρίς σημασία» του Όσκαρ Ουάιλντ που θα ανεβεί τέλος Ιανουαρίου στο Στούντιο Μαυρομιχάλη, με τον ίδιο περίπου θίασο των Μικρών Αλεπούδων. Ακόμη πρέπει να φροντίσω τη συνέχεια της έκθεσης «Έμψυχες εικόνες μιας προσωπικής εξιστόρησης», με φωτογραφίες μου από το βιβλίο Θέατρο Τέχνης Καρόλου Κουν – Επιδαυρος 1985-1998, που ξεκίνησε από το Ρέθυμνο πριν δυο χρόνια, πήγε στη Ζάκυνθο και στην Πάτρα, με την υλοποίηση ενός εκπαιδευτικού προγράμματος, που είχε μεγάλη ανταπόκριση από τα σχολεία που το παρακολούθησαν. Έτσι αισθάνομαι μια υποχρέωση να συνεχίσει το ταξίδι της, μια και έχουμε προτάσεις κι από άλλες πόλεις, γιατί νομίζω ότι προσφέρει μια ενδιαφέρουσα εμπειρία και διατηρεί και την πολύτιμη μνήμη, από την ιστορία του Θεάτρου Τέχνης στην Επίδαυρο.
Μια ευχή για το τέλος; Να τελειώσει η πανδημία και η αρρώστια, για να αποκατασταθεί η ζωντανή επικοινωνία του θεάτρου με το κοινό του, γιατί φοβάμαι ότι αυτή η διαταραχή έχει πλήξει βαρύτατα αυτή τη σχέση, που είναι ουσιαστική για τη λειτουργία του θεάτρου και την κοινωνική αποστολή του, σαν μέρος και απαραίτητο στοιχείο του πολιτισμού.
