Ο Χαράλαμπος Μακρής, Μαέστρος
Διευθυντής της Φιλαρμονικής Σχολής Πάλλης (Ληξουρίου), τοποθετείται στο polismagazino.gr για τον Πολιτισμό, το φόβο, την απώλεια, την υποχρεωτική μάσκα και το άγνωστο αύριο.
“Με την ευρεία του έννοια ο πολιτισμός αντιπροσωπεύει σήμερα το σύνολο των διαφοροποιών στοιχείων, πνευματικών και υλικών, διανοητικών και συναισθηματικών που χαρακτηρίζουν μία κοινωνία ή μία κοινωνική ομάδα.”
Γενικό Lockdown: Αναγκαίο ή όχι; Για να σχολιάσουμε μια απόφαση, θα πρέπει να έχουμε υπόψη τα πραγματικά δεδομένα της στιγμής που την επέβαλαν, σχετικά παραδείγματα, εμπειρία και τις ειδικές γνώσεις για βαθιά και κριτική κατανόηση του προβλήματος που την προκάλεσε. Είναι δεδομένο ότι το lockdown ή τα όποια περιοριστικά μέτρα επηρεάζουν την ανθρώπινη δραστηριότητα, καθηλώνουν, δημιουργούν οικονομική δυσπραγία και ύφεση, κλίμα γενικής δυσφορίας και κορεσμού. Δυστυχώς όμως, τον τελευταίο καιρό στην Ελλάδα ίσως πιο πολύ από οπουδήποτε αλλού, κυριαρχεί η διάδοση ψευδών και ανακριβών ειδήσεων, δεισιδαιμονία, ψευδοεπιστήμη και μια στρεβλή στην αντίληψη και έκφρασή της έννοια της ελευθερίας που τείνει προς την ασυδοσία και την ανευθυνότητα. Συσσωρευμένη κοινωνική, θεσμική και οικονομική κρίση, φόβος και αμφισβήτηση, στάση ζωής και ιδεολογία, ένστικτο ή αντίδραση, δεν έχει σημασία τι το προκάλεσε. Σημασία έχει ότι μπροστά σε έναν υπαρκτό κίνδυνο, προτάσσουμε ήσσονος σημασίας πράγματα που σε άλλες συνθήκες δε θα τα υποστηρίζαμε. Όλα τα παραπάνω, σε συνδυασμό με τις ελλείψεις και την γενικότερη υποχρηματοδότηση του συστήματος υγείας από το 2010 – ίσως και νωρίτερα – μας οδήγησαν σε λύσεις προσπάθειας ανακοπής του φαινομένου αφού παγκοσμίως, και για τον ίδιο λόγο, τα κρατικά συστήματα υγείας δεν μπόρεσαν να λειτουργήσουν προληπτικά. Εξάλλου είναι γνωστή η ρήση του Ιπποκράτη κάλλιον το προλαμβάνειν ή το θεραπεύειν. Ένα πρώτο συμπέρασμα μπορεί να είναι ότι η ανάγκη για γενική απαγόρευση γεννήθηκε μέσα σε ένα πλαίσιο που διαμόρφωσαν μια σειρά ανόμοιων παραγόντων σε συνδυασμό με την ανετοιμότητα, την μη πρόληψη και το γενικότερο κλίμα φόβου και ανασφάλειας.
Ας μην παραγνωρίζουμε ότι για την επιστημονική κοινότητα ο Covid-19 είναι μια καινούρια πραγματικότητα, με ταχείς ρυθμούς διάδοσης και σε συνδυασμό με υποκείμενα νοσήματα ή στη βαριά μορφής της η ασθένεια είναι θανατηφόρα. Υπ’ αυτό το πρίσμα, αν το lockdown είναι η λύση για να σωθούν ανθρώπινες ζωές, επί της παρούσης χωρίς να έχουν οι ιατροί στα χέρια τους αποδεδειγμένες θεραπείες ή κλινικά δοκιμασμένο εμβόλιο, τότε ναι είναι επιβεβλημένη η σχετική απόφαση.
Primum non nocere, ουκ ένι ιατρικήν ειδένε, όστις μη οίδεν ό τι εστίν άνθρωπος.
Πολιτισμός: στη χώρα που γεννήθηκε, ποιο είναι το μέλλον του; …Πάντα με το άρθρο να προηγείται στον ενικό αριθμό, ο πολιτισμός εξέφρασε την ανάγκη παγκοσμιοποίησης του διαφωτισμού και την πίστη του σε μία πρόοδο δίχως τέλος ολόκληρης της ανθρωπότητας, με τις ανθρώπινες κοινωνίες να οφείλουν – η καθεμία με τον ρυθμό της – να γίνουν συμμέτοχοι του ενιαίου πολιτισμού, ακολουθώντας το παράδειγμα των πιο προχωρημένων μεταξύ τους κοινωνιών… (Sanon, 1978).
Στη νεότερη Ελλάδα, την έννοια πολιτισμός μετέφρασε και χρησιμοποίησε από τη αγγλική λέξη civilization ο Αδαμάντιος Κοραής (1748-1833), ταυτίζοντάς την με τα ανώτερα προϊόντα του τρόπου ζωής μιας κοινότητας που έχουν να κάνουν με την υψηλή τέχνη, τη φιλοσοφία και τις επιστήμες.
Παρατηρούμε πως η έννοια της λέξης πολιτισμός είναι πολυδιάστατη και προσαρμοσμένη μέσα στην ιστορία του ανθρώπου. Προσαρμοσμένη στο βαθμό που να χαρακτηρίζει σε κάθε εποχή τις ανάγκες του για εκφραστικότητα προς κάτι ανώτερο από τη βιολογική του υπόσταση. Με τον τρόπο αυτό προσδίδει τις επιδράσεις του (θετικές ή αρνητικές) στην τοπική κοινωνία ή σε ολόκληρο τον κόσμο.
Η αστικοποίηση συνέτεινε στην ανάπτυξη ενός συνόλου τεχνικών και πνευματικών επιτευγμάτων, γόνιμο έδαφος για την καλλιέργεια ενός πρώτου είδους δυναμικής ευστάθειας που σε συνδυασμό με τον εξελιγμένο τρόπο ζωής, την αναγκαστική εγγύτητα και τους αναγκαίους καλούς τρόπους έδωσαν τη δυνατότητα ανάπτυξης των τεχνών, του συστήματος παιδείας, της φιλοσοφίας και των επιστημών.
Σήμερα κάτω από την ομπρέλα του πανανθρώπινου πολιτισμού, αναπτύσσονται νέα κοινά στοιχεία όπως η κοινωνική νοημοσύνη και η οικολογική συνείδηση. Η προσπάθεια για ενιαία πνευματική καλλιέργεια της παγκόσμιας κοινότητας μέσα σε δυναμικό συνοχής κοινού συστήματος αξιών έχει την έννοια της συλλογικής νοημοσύνης προς χάριν, πέραν του ευ ζειν, της ίδιας της επιβίωσης του ανθρώπινου πολιτισμού στα δύσκολα σημεία της εξέλιξής του.
Με την ευρεία του έννοια ο πολιτισμός αντιπροσωπεύει σήμερα το σύνολο των διαφοροποιών στοιχείων, πνευματικών και υλικών, διανοητικών και συναισθηματικών που χαρακτηρίζουν μία κοινωνία ή μία κοινωνική ομάδα. Συμπεριλαμβάνει, εκτός των γραμμάτων και των τεχνών, τον τρόπο ζωής, τα βασικά δικαιώματα του ανθρώπου, το σύστημα αξιών, τις παραδόσεις και τα δόγματα […]. Με τη στενή του έννοια εννοεί κυρίως το σύνολο των αξιών καθώς και τις γνωστικές και αισθητικές συνήθειες μίας κοινότητας και υπό αυτό το πρίσμα περιλαμβάνει την πολιτιστική κληρονομιά, τις τέχνες, τη λογοτεχνία και τα κινήματα σκέψης (Conférence mondiale sur les politiques culturelles,1982).
Ένας πολιτισμός είναι μια πολυδιάστατη fractal δομή, ένας τρόπος οργάνωσης της κοινωνίας που γεννάται από το σπόρο της συλλογικής νοημοσύνης. Ως εκ τούτου δεν έχει χαρακτηριστική κλίμακα μέτρησης ώστε να αποτιμηθεί, είναι δύσκολο βάσει αυτών να προβλέψουμε το μέλλον του σε οποιαδήποτε χώρο και τόπο.
Η χρήση ψηφιακής τεχνολογίας είναι ένας εφήμερος τρόπος έκφρασης και επίδειξης στα κοινωνικά δίκτυα, δεν μπορεί και δεν πρέπει να υποκαταστήσει την όρχηση, το χορωδιακό τραγούδι, μια θεατρική παράσταση, την επίσκεψη σε ένα μουσείο, μια έκθεση… Το μόνο σίγουρο είναι ότι ο πολιτισμός επηρεάζεται από τις κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες κάθε εποχής. Σήμερα, λόγω των πολλών περιορισμών οι μικρές σε έμψυχο δυναμικό και κόστος παραγωγές επικρατούν των φιλόδοξων σχεδίων. Είναι ευθύνη μας το minimal να μην εξελιχθεί σε μικρότητα.
Αγκαλιάζω: μια λέξη ή κάτι πιο σημαντικό σήμερα; Η αγκαλιά είναι σαν ένα μπούμερανγκ. Σου έρχεται αμέσως πίσω (Bill Keane).
Δεν είναι τυχαίο ότι με την αγκαλιά εκφράζονται τα μεγάλα συναισθήματα που δύσκολα λέγονται. Σου δίνει δύναμη και πίστη, το χαμένο κίνητρο που ψάχνεις εκείνη τη στιγμή. Υπάρχουν όμως και οι άλλες αγκαλιές στην ζωή. Αυτές του αποχωρισμού. Αυτές οι αγκαλιές που σφραγίζουν ένα αντίο. Σίγουρα έχεις δώσει ή σου έχουν δώσει κι εσένα, μια τέτοια αγκαλιά και ξέρεις πολύ καλά πόσο πονάει. Όποια κι αν είναι η ζωή σου, όπως κι αν νιώθεις μέσα σου, το μόνο που πρέπει να θυμάσαι είναι πως δεν πρέπει να διστάζεις ποτέ να λες και να κάνεις ακριβώς αυτό που νιώθεις.
Φόβος – Απώλεια: υπάρχουν ως σκέψεις στην καθημερινότητά σας; Η απώλεια συνοδεύεται με το φόβο και ειδικά αυτόν του θανάτου. Σε τέτοιο βαθμό σήμερα, που μέσα στην καραντίνα σταμάτησε η «κανονικότητα» και αντιληφθήκαμε τη ματαιότητα και την θνητότητά μας, τείνει να καθιερωθεί ένας ιδιότυπος φασισμός του υγειούς που σε συνδυασμό με – αυτό που ονομάζω ως – το σύνδρομο του καλού πολίτη οδηγεί την κοινωνία σε μια συμπεριφορά «κλινικής αποστείρωσης».
Δεν είναι τυχαίο ότι όλο το σύστημα των θρησκειών βασίζεται στις διαβεβαιώσεις για την δικαιοσύνη και γαλήνη στην μετά θάνατο ζωή. Δίνοντας όμως υπερβολική σημασία στην απώλεια και δρώντας υπό το πρίσμα του φόβου, γινόμαστε άβουλοι, δεν παίρνουμε κανένα ρίσκο και ζούμε μέσα σε μια ασφαλή μιζέρια.
Ο Beethoven αφιέρωσε την 3η Συμφωνία του Eroica στο Μεγάλο Ήρωα. Το πένθιμο εμβατήριό της δεν είναι θρήνος αλλά αφήγηση των μεγάλων πράξεων και του ιδεαλισμού του Ήρωα που ίσως κάποτε στα μάτια του μεγάλου κλασικού ήταν ο ηγέτης της Επανάστασης Βοναπάρτης. Ο Δημόδοκος δεν θα είχε τίποτα να αφηγηθεί στον Οδυσσέα, αν ο πολυμήχανος ήρωας δεν εκστράτευε στην Τροία και προτιμούσε τη θαλπωρή του ανακτόρου του, ούτε ο Καβάφης θα εμπνέονταν από το ταξίδι του: Σὰ βγεῖς στὸν πηγαιμὸ γιὰ τὴν Ἰθάκη, νὰ εὔχεσαι νἆναι μακρὺς ὁ δρόμος, γεμάτος περιπέτειες, γεμάτος γνώσεις. Τοὺς Λαιστρυγόνας καὶ τοὺς Κύκλωπας, τὸν θυμωμένο Ποσειδῶνα μὴ φοβᾶσαι, τέτοια στὸν δρόμο σου ποτέ σου δὲν θὰ βρεῖς, ἂν μέν᾿ ἡ σκέψις σου ὑψηλή, ἂν ἐκλεκτὴ συγκίνησις τὸ πνεῦμα καὶ τὸ σῶμα σου ἀγγίζει.
Ξεπερνώντας τα συναισθήματα αυτά, δε γινόμαστε ανεύθυνοι και οπορτουνιστές – τυχοδιώκτες. Οπλιζόμαστε με το απαραίτητο θάρρος να πάρουμε τα αναγκαία ρίσκα στη ζωή μας ώστε η ζωή μας να κινείται, να πηγαίνει μπροστά ώστε όταν στο τέλος της βρούμε ξανά την Ιθάκη να μην μας απογοητεύσει: Κι ἂν πτωχικὴ τὴν βρῇς, ἡ Ἰθάκη δὲν σὲ γέλασε. Ἔτσι σοφὸς ποὺ ἔγινες, μὲ τόση πείρα, ἤδη θὰ τὸ κατάλαβες ᾑ Ἰθάκες τί σημαίνουν…
Μάσκα: ήρθε για να μείνει; Θέμα με πολλές προεκτάσεις τους τελευταίους μήνες. Όμως θα πρέπει πριν εξετάσουμε τη χρησιμότητά της, αν από τις γνώσεις μας προκύπτει αυτό το δικαίωμα, να σκεφτούμε από που προέρχεται η αμφισβήτησή της.
Ακραίοι και φονταμενταλιστές ήρθαν να «προστατεύσουν» το δικαίωμα του ελεύθερου λόγου, αντιμετωπίζοντας το προληπτικό αυτό μέτρο με πολιτικά επιχειρήματα και γενικούς αφορισμούς. Οι περισσότερες αναφορές που γίνονται σε ρήσεις αναγνωρίσιμων επιστημόνων κατά κύριο λόγο είναι αποσπασματικές. Μέρη δηλώσεων ή ψήγματα ανακοινώσεων και δημοσιεύσεων που δεν εξετάζουν τη σημερινή έκτακτη κατάσταση αλλά γενικότερα την προστασία που μπορεί να παρέχουν. Δε θα ήθελα να αναφερθώ σε αποκαλυπτικές και δογματικές δεισιδαιμονίες. Όλα κυκλοφορούν ελεύθερα έξω και καθένας μπορεί να κρίνει τις πηγές και τη σκοπιμότητά τους.
Θέλω όμως να αναφερθώ σε ιστορικά γεγονότα. Η φοβερή πανδημία της ισπανικής γρίπης (1918-20) που προκάλεσε 50 εκατομμύρια και πλέον νεκρούς, έφερε για πρώτη φορά στο προσκήνιο, τη χρήση της μάσκας ως μέτρο προστασίας έναντι θανατηφόρου ιού. Και τότε λήφθηκαν μέτρα. Θαλάσσιες καραντίνες σε νησιά όπως η Ισλανδία, η Αυστραλία και η Αμερικανική Σαμόα. Εισήχθησαν μέτρα κοινωνικής αποστασιοποίησης, για παράδειγμα το κλείσιμο σχολείων, θεάτρων και χώρων λατρείας, τον περιορισμό δημόσιων συγκοινωνιών και την απαγόρευση μαζικών συγκεντρώσεων.
Και τότε, όπως και σήμερα, σε περιόδους και τόπους έξαρσης, η μάσκα ήταν υποχρεωτική. Υπήρχε παρ’ όλα αυτά κάποια αντίσταση στη χρήση της, όπως φαίνεται από την ομάδα κατά των μασκών του Σαν Φρανσίσκο. Και τότε, όπως και σήμερα, υπήρχαν οι αρνητές της μάσκας. Η ιστορία επαναλαμβάνεται;
Μουσεία, Gallery, Θέατρα, Μουσικές Σκηνές: Ανοιχτά, κλειστά, με λίγα άτομα ή με κανονική λειτουργία; Τι προτείνετε; Έχει πλέον αποδειχτεί ότι ο μαζικός συνωστισμός σε κλειστούς χώρους δημιουργεί προβλήματα. Ίσως αυτό να συνέβαινε και στην πρότερη «κανονικότητα» και να το προσπερνούσαμε. Η αλήθεια είναι ότι σε πολλές περιπτώσεις δρούσαμε πλημμελώς, δεν σκεφτόμασταν για παράδειγμα την ενόχληση που μπορεί να επιφέρει ο καπνός του τσιγάρου μας στους παθητικούς καπνιστές, η δυσοσμία, να δουλεύουμε και να κυκλοφορούμε «με λίγα δέκατα».
Σήμερα φτάσαμε σε ένα άλλο ακόμη άκρο, άνθρωποι πλέον προκαλούν με την επιδεικτική ασυδοσία θεωρώντας ότι κάνουν επανάσταση. Ακραίοι ευσεβιστές διαστρεβλώνουν την Πίστη, αντιεμβολιαστές τρομοκρατούν με παρανοϊκές θεωρίες ταινιών θρίλερ, μια άσχημη κατάσταση παντού.
Μέσα σε αυτό το σκοτεινό σκηνικό, η τέχνη θα μπορούσε να ωφελήσει, να θεραπεύσει, να διαπαιδαγωγήσει, να ηρεμήσει τα πνεύματα. Δεν είναι μόνον η αποκοπή από τους χώρους της τέχνης, οι νέοι σήμερα δαπανούν ατελείωτες ώρες μπροστά σε μια οθόνη και δεν τους επιτρέπεται να πάνε σε μια μουσική σχολή, δεν αθλούνται, δεν έχουν τη δυνατότητα να βγουν από την απομόνωση του σπιτιού. Από την άλλη, κανείς δε θα ήθελε όλα αυτά να μετατραπούν σε εστίες μόλυνσης και θανάτου.
Η ιστορία για μια φορά ακόμη διδάσκει. Στο Ληξούρι όπου υπάρχει η παλαιότερη Φιλαρμονική Σχολή στην Ελλάδα, κατά τη διάρκεια της σταφιδικής κρίσης του 1900 τέθηκε το θέμα της σκοπιμότητας της λειτουργίας της. Κι αυτό, παρότι η Επιτροπή της Φιλαρμονικής έχει σταματήσει την είσπραξη εισφορών, για να μην επιβαρύνει οικονομικά τον πάσχοντα πληθυσμό. Ο τότε Δήμος Ληξουρίου διέθεσε τις χίλιες δραχμές της ετήσιας οικονομικής επιχορήγησης της Σχολής για την προμήθεια φαρμάκων για τους απόρους.
Στην γενική συνέλευση της 17ης Αυγούστου 1900, αναγνωρίστηκε η αξία της προσφοράς μουσικής παιδείας στην τοπική κοινωνία που δοκιμάζονταν έντονα εκείνες τις στιγμές. Σε αντίθεση με τις άσχημες συνθήκες, αποφασίστηκε να συνεχιστεί η λειτουργία της Σχολής και αμέσως με το πέρας της γενικής συνέλευσης ξεκίνησε η συλλογή εισφορών!
Σύμφωνα με τον «Φιλόμουσο», αρθρογράφο της τοπικής εφημερίδας Μύδρος, η Φιλαρμονική πρέπει να υπάρχει και να προοδεύει ουσιαστικά για τρεις λόγους: Πρώτιστα θεωρεί ότι με τη διακοπή της δραστηριότητας της Φιλαρμονικής αλλοιώνεται η σύστασις της πόλεως. Η έκφραση του πολιτισμού (civilization) όπως αναλύθηκε πιο πάνω.
Δευτερευόντως, η κοινή ωφέλεια που παρέχει το σωματείο με τη διδασκαλία της μουσικής στους νέους, οι οποίοι αποκομίζουν έτσι ηθικό όφελος και δύνανται ποτέ να αποκομίσουν και υλικό.
Τρίτος λόγος και μακράν αναλυόμενος από τον «Φιλόμουσο», η θεραπεία της ψυχής ολόκληρης της κοινωνίας, την οποία αφειδώς προσφέρει η Μουσική, που εύστοχα χαρακτηρίζεται στο άρθρο ως πυρήν ελευθερίας!
Εν τέλει, μου είναι δύσκολο να επιλέξω μεταξύ κλειστών χώρων πολιτισμού και τέχνης ή ανοιχτών με περιορισμούς. Ίσως είναι προτιμότερο προσωρινά να βρεθούν νέοι, εναλλακτικοί τρόποι έκφρασης παρά να αλλοιωθούν και να στιγματιστούν χώροι που υπάρχουν για να προσφέρουν παιδεία και ψυχική ανάταση.
Ποιο είναι το δικό σας αντίδοτο στο άγνωστο αύριο; Η κοινωνία θα πρέπει να αναρρώσει από τις αγκυλώσεις που δημιουργήθηκαν στα χρόνια της οικονομικής κρίσης και της πανδημίας. Να επαναπροσδιορίσουμε τη στάση μας απέναντι στην κοινωνία, το συνάνθρωπο, ακόμα και απέναντι στον ίδιο μας τον εαυτό.
Εκτιμώ ότι αν κινηθούμε με σκοπό την επιστροφή, τότε θα τραβήξουμε προς λάθος κατεύθυνση. Χρειάζεται στροφή στη δημιουργικότητα, την ελεύθερη έκφραση, την επανάκτηση κοινωνικών και άλλων δικαιωμάτων που χάθηκαν ή τέθηκαν σε αμφιβολία. Όλοι συμφωνούμε ότι για αρκετά χρόνια πίσω κάτι δεν κάναμε σωστά. Ας σταματήσουμε να διχαζόμαστε και να εργαστούμε να φτιάξουμε ένα νέο, υγιές, δίκαιο, δημιουργικό και ειρηνικό νέο περιβάλλον για τις επόμενες γεννιές!
Ένα μήνυμά σας για τους αναγνώστες του polismagazino.gr; Όπως αναφέρει ο Πλάτωνας, οι Μούσες επισκέφτηκαν τον Σωκράτη στη φυλακή πριν τη θανάτωσή του και τον συμβούλευσαν στον χρόνο που του μένει …μουσικὴν ποίει καὶ ἐργάζου!
Φυσικά ο μεγάλος φιλόσοφος δεν έγινε συνθέτης, αφού η έννοια της μουσικής στην αρχαιότητα διέφερε σημασιολογικά της σημερινής χρήσης του όρου, περιλαμβάνοντας το σύνολο των τεχνών που βρίσκονταν υπό την προστασία των Μουσών.
Ας εργαστούμε για ένα καλύτερο αύριο κάνοντας Τέχνη!
