“…σκοπός είναι η μετάβαση σε μια νέα πραγματικότητα όπου θα υποστηρίζει με ειλικρίνεια τον ισότιμο σεβασμό απέναντι σε κάθε ζωντανή ύπαρξη και θα διαμορφώνει πολιτικές και κοινωνικές πρακτικές, που θα προσεγγίζουν ολιστικά την ανθρώπινη πρόοδο”
Ποια είναι τα συναισθήματά σας για το 2021; Η χρονιά που πέρασε μου αφήνει ανάμικτα συναισθήματα. Από τη μία μεριά σε προσωπικό επίπεδο παρά τις δυσκολίες της πανδημίας, υπήρξα από τους λίγους εκείνους τυχερούς που κατάφεραν να δουλέψουν χωρίς περισπασμούς και να εκθέσουν το έργο και τις ιδέες τους. Αισθάνομαι ευγνώμων και χαρούμενος που μου δόθηκε η δυνατότητα να εξασφαλίσω την παρουσία μου στο πρόγραμμα φιλοξενίας καλλιτεχνών του Atelier AMI στη Γενεύη, να πραγματοποιήσω την ατομική μου έκθεση «ΜΟΝΟΣ» στη Galerie Analix στην ίδια πόλη, να συμμετάσχω ως καλλιτέχνης και ως συνεπιμελητής στην έκθεση Πράσινο Πέρα(σ)μα στο Μουσείο Αλιείας και Ναυπηγικής Αλιευτικών Σκαφών του Περάματος και επιπλέον λόγω της περίστασης της καραντίνας να περάσω περισσότερο δημιουργικό χρόνο με την οικογένεια μου. Από την άλλη όμως η χαρά είναι ένα συναίσθημα που πρέπει να πηγάζει μέσα από το συλλογικό καλό, συναίσθημα που αν δεν το μοιράζεσαι με τους άλλους χάνει την αξία του. Όταν γύρω σου ο κόσμος υποφέρει, όταν ζεις μέσα στη δυστοπική ατμόσφαιρα του παρόντος, δεν μπορείς παρά να συμπάσχεις και να συμπορεύεσαι με τη θλίψη, την αγωνία και τους φόβους των συνανθρώπων σου, που ας μη γελιόμαστε ήταν και εξακολουθούν δυστυχώς να είναι κοινά συναισθήματα για όλους. Οπότε εν τέλει ως ανάμνηση για το 2021 θα ήθελα να κρατήσω μόνο τα θετικά: ατομικά το αίσθημα της έμπνευσης και της δημιουργικότητας και συλλογικά της ελπίδας και της δύναμης όλων μας ότι πολύ σύντομα η υγειονομική κρίση των δύο τελευταίων ετών θα τελειώσει.
Συμφωνείτε με τα νέα μέτρα της κυβέρνησης ως προς την αντιμετώπιση της πανδημίας; Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα νομίζω είναι πιο πολύπλοκη και αναφέρεται σε περισσότερες παραμέτρους και όχι μονάχα στο πλαίσιο των εθνικών κυβερνήσεων. Το σύγχρονο μοντέλο κοινωνικής και οικονομικής παγκοσμιοποίησης δεν αφήνει πολλά περιθώρια για ευέλικτους ελιγμούς ή παράκαμψη των πρωτοκόλλων του υπάρχοντος συστήματος. Επιπλέον τα αρνητικά αποτελέσματα της ύστερης φάσης του καπιταλισμού αλλά και οι προτεινόμενες λύσεις σε αυτά πλέον είναι κοινές για όλους, ανεξαρτήτως εθνικότητας, φύλου, φυλής, ταξικής συνείδησης και οικονομικού επιπέδου. Σε αυτό το πλαίσιο λοιπόν δυστυχώς παρατηρείται το πολύ αρνητικό φαινόμενο από ένα σημείο και μετά οι άνθρωποι να αντιμετωπίζονται ως αριθμοί. Μετράμε διεθνώς τις απώλειες της πανδημίας χωρίς να συνειδητοποιούμε πως τα ψηφία των αριθμών αντιστοιχούν στη ζωή δημιουργικών υπάρξεων, ανθρώπων με οικογένειες, φίλους, παιδιά. Δεν αντιλαμβανόμαστε πως κάθε μέρα χάνεται σε διεθνές επίπεδο σχεδόν μια κωμόπολη, για σκεφτείτε το αυτό; Ακόμη και αν αυτό δεν είναι αρκετό για ορισμένους ώστε να αντιληφθούν το μέγεθος της θλίψης και της καταστροφής που βιώνουμε επιπλέον ας αισθανθούμε πως όλοι αυτοί οι άνθρωποι-αριθμοί πεθαίνουν μόνοι. Κανένας κατά τη γνώμη μου δεν θα έπρεπε να έρχεται ή να φεύγει από τη ζωή μόνος του. Και όπου συμβαίνει αυτό δεν θα έπρεπε να συμβαίνει. Οι άνθρωποι πρέπει να είναι πάντοτε πάνω από τα κέρδη, τους αριθμούς και την οικονομία. Νομίζω οτιδήποτε αναφέρουμε για την κρατική, ατομική ή συλλογική ευθύνη, τα διχαστικά διλήμματα που τίθενται στην κοινωνία ή τις διαχρονικές παθογένειες του Ελληνικού κράτους, είναι όλα ζητήματα τόσο γνωστά και τόσο δημοφιλή στο δημόσιο βίο, που εν τέλει κάθε συζήτηση για αυτά χάνει το νόημα της.
Ποιο θα είναι το μέλλον του Πολιτισμού το 2022; Στις μέρες μας είναι αρκετά δύσκολο να γίνουν ασφαλείς προβλέψεις για το μέλλον. Παρόλα αυτά φαίνεται πως κατά την δύσκολη περίοδο της πανδημίας οι καλλιτέχνες όλων των ειδικοτήτων αποδείχτηκαν ιδιαιτέρα δημιουργικοί. Δουλεύοντας σιωπηρά και προετοιμάζοντας νέα έργα, ιδέες και παραστάσεις, διέθεσαν τον εαυτό τους και το ταλέντο τους με τον καλύτερο τρόπο στην ίδια την ιδέα της τέχνης, καθώς οικονομικά ιδιαίτερη βοήθεια και ανταλλάγματα, δεν περίμεναν, είναι η αλήθεια, από πουθενά. Το μεγάλο κέρδος όμως, τόσο για τους ίδιους όσο και για τον πολιτισμό, είναι η πραγματική «δίψα» που φαίνεται να έχει ο κόσμος για την τέχνη. Νομίζω ο εγκλεισμός δημιούργησε ένα τεράστιο αίσθημα έλλειψης στο κοινό για ζωή, και η τέχνη είναι ζωή. Φανταστείτε πως θα ήταν ένας κόσμος χωρίς μουσική, τι θα ήταν η δημοκρατία χωρίς το θέατρο, η κοινωνική πραγματικότητα χωρίς τη φαντασία των εικαστικών τεχνών. Έχοντας πλέον συνειδητοποιήσει όλοι μας πως αυτό που λείπει είναι εν τέλει αυτό το «περιττό» που ξεχωρίζει την αληθινή ζωή από την κυνική επιβίωση, πιστεύω πως πολύ σύντομα η τέχνη και ο πολιτισμός θα ανακάμψει. Άλλωστε μέσα στη χρονιά που μας πέρασε είχαμε πολύ αισιόδοξα μηνύματα προς αυτή την κατεύθυνση. Παρά το φόβο, την αβεβαιότητα και το πένθος της εποχής, το κοινό στήριξε εκθέσεις όπως τα Portals του οργανισμού ΝΕΟΝ στο πρώην Καπνεργοστάσιο, τις πτυχιακές εργασίες των αποφοίτων στην ΑΣΚΤ, τα Platforms Project, την Μπιενάλε της Αθήνας. Το καλοκαίρι είδαμε πληθώρα θεατρικών παραστάσεων που ξεχώρισαν και αγαπήθηκαν από τους θεατές και το νέο πρόγραμμα της Εθνικής Λυρικής Σκηνής απέσπασε εντυπωσιακές κριτικές από το εγχώριο κοινό και τον διεθνή τύπο. Αυτό βέβαια είναι ένα μονάχα μέρος της αλήθειας. Πάρα πολλοί άλλοι συνάδελφοι εικαστικοί και κυρίως ηθοποιοί και μουσικοί, έχασαν τις εκθέσεις τους, τις παραστάσεις και τις συναυλίες τους. Δεν πρέπει να ξεχνάμε αυτούς του καλλιτέχνες, αλλά και όλους τους ανθρώπους του πολιτισμού που δουλεύουν κοντά τους, τεχνικούς, φροντιστές, ηχολήπτες. Εκεί ακριβώς χρειάζεται η παρέμβαση, η στήριξη από τους δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς, όχι με τη μορφή μιας ανταποδοτικής αποζημίωσης, αλλά της ουσιαστικής κατάρτισης ενός ολοκληρωμένου και αξιοκρατικού προγράμματος οικονομικής ενίσχυσης του πολιτισμού και των ανθρώπων του. Αν θέλουμε να δούμε τον πολιτισμό να ανθεί ξανά, ας αντιμετωπίσουμε τον καλλιτέχνη ως επαγγελματία και όχι απλά ως έναν μερικώς απασχολούμενο λειτουργό συναισθημάτων ελευθέρου χρόνου.
Ως καλλιτέχνης και άνθρωπος του πολιτισμού, τι θα προτείνατε για την επιστροφή στην κανονικότητα; Εξαρτάται από το τι νοείται ως κανονικότητα. Σε ποια κανονικότητα; Σε αυτή που μας έφερε ως εδώ; Οι κάθε είδους κρίσεις σε ατομικό ή συλλογικό επίπεδο αποτελούν ίσως μια μοναδική ευκαιρία για αυτοκριτική και επαναξιολόγηση της στάσης μας απέναντι στον εαυτό μας και στα φαινόμενα του κόσμου που μας απαρτίζουν. Ας μην ξεχνάμε πως η εμφάνιση της Αναγέννησης στην Ευρώπη τον 15ο αιώνα οφείλεται σε μεγάλο βαθμό και στο ξέσπασμα της φοβερής επιδημίας της Μαύρης Πανώλης, περίπου έναν αιώνα νωρίτερα. Αυτό που έχει σημασία, κατά τη γνώμη μου, δεν θα ήταν η επιστροφή σε μια κανονικότητα που εν πολλοίς προωθεί την ακόρεστη υπερκατανάλωση, τη συστηματική καταστροφή του περιβάλλοντος, τους κάθε είδους διαχωρισμούς, εθνικούς, πολιτικούς, κοινωνικούς, φυλετικούς. Ο σκοπός είναι η μετάβαση σε μια νέα πραγματικότητα όπου θα υποστηρίζει με ειλικρίνεια τον ισότιμο σεβασμό απέναντι σε κάθε ζωντανή ύπαρξη και θα διαμορφώνει πολιτικές και κοινωνικές πρακτικές, που θα προσεγγίζουν ολιστικά την ανθρώπινη πρόοδο. Δεν είναι ουτοπικό, αλλά μάλλον επείγουσα αναγκαίο, σήμερα να προσβλέπουμε στη διαμόρφωση μιας κανονικότητας που θα αναλάβει ριζοσπαστικά μέτρα για την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος, την ελεύθερη πρόσβαση στη γνώση και την τεχνολογική καινοτομία, την δίκαιη κατανομή και τον διαμοιρασμό του πλούτου, την πίστη του ανθρώπου στις δημιουργικές του δυνάμεις και σε μια επιστήμη με ηθική που μας υπενθυμίζει πως δεν πρέπει να χωρέσουμε τον άνθρωπο στην δυστυχία του κόσμου, αλλά τον κόσμο στην ευτυχία του ανθρώπου.
Κοινωνία, Απομόνωση, Αποξένωση, Βία. Πώς θα είναι η επόμενη ημέρα; Πράγματι βιώνουμε την εποχή του μεγάλου πένθους και τα αποτελέσματά της, ακόμη νομίζω, δεν τα έχουμε δει στην πλήρη τους έκταση. Ο φόβος, η κοινωνική αποξένωση, ο εγκλεισμός, η ανασφάλεια για το μέλλον, η αποθέωση της ατομικότητας, είναι παράγοντες που ρίχνουν γέφυρες με τις πιο μύχιες και σκοτεινές πλευρές του εαυτού μας. Ως διαφυγή λοιπόν από το σκοτάδι του εαυτού μας, μόνο δύο επιλογές μπορεί να φαντάζουν δυνατές για την επόμενη μέρα: είτε να προάγουμε απερίσκεπτα ακόμη περισσότερο την ατομικότητά μας έναντι του συνόλου, ζώντας ως να μην υπάρχει αύριο, είτε να κλειστούμε ακόμη περισσότερο στον μικρόκοσμο του ψηφιακού μας εαυτού, αδιαφορώντας πλήρως για τις όψεις του πραγματικού κόσμου. Κινδυνεύουμε έτσι είτε να οξύνουμε τα ήδη αρνητικά αποτελέσματα της μετα-καπιταλιστικής κοινωνίας σε μη αναστρέψιμο πλέον βαθμό, είτε να δημιουργήσουμε την ψευδαίσθηση μιας πραγματικότητας όπου το άτομο θα έχει λιγότερη ταυτότητα και ελευθερία από ποτέ. Κάποιες από τις αλλαγές που επέφερε η πανδημία στη ζωή μας ήρθαν για να μείνουν, ίσως σε άλλη μορφή και με διαφορετικό τρόπο αυτή τη φορά. Η μετάβαση της επικοινωνίας από τα κοινωνικά δίκτυα στο τρισδιάστατο περιβάλλον του metaverse (μετα-σύμπαν), οι οικονομικές συναλλαγές με τα ψηφιακά νομίσματα, η αξιοποίηση του ψηφιακού αποτυπώματος «έργων τέχνης» στην μορφή και σε μια χρηματιστηριακού τύπου συναλλαγή μέσω NFT (μη ανταλλάξιμα διακριτικά) δεν αποτελούν απλά μυθεύματα επιστημονικής φαντασίας, αλλά στοιχεία μιας πραγματικότητας, που αν και φαντάζει πολύ μακρινή, εν τέλει δεν είναι.
Ποια είναι τα καλλιτεχνικά σχέδιά σας για το 2022; Νομίζω πως αυτή τη στιγμή διανύω μια πολύ δημιουργική και γεμάτη περίοδο. Είναι μια χρονιά στην οποία προετοιμάζω την ατομική μου έκθεση στην γκαλερί ΕΝΙΑ στον Πειραιά, μια ατομική έκθεση μετά από τρία χρόνια στην Ελλάδα, τα εγκαίνια της οποίας είναι προγραμματισμένα για τον Οκτώβριο του 2022. Στα πλάνα μου επιπλέον είναι η έκδοση ενός βιβλίου σε συνεργασία με τον οργανισμό «Μοιραζόμαστε το Πέραμα» και η συμμετοχή μου σε κάποιες πολύ σημαντικές ομαδικές εκθέσεις στην Ελλάδα και ευελπιστώ και στο εξωτερικό. Παράλληλα στο πλαίσιο του θεωρητικού μου έργου προετοιμάζω κάποιες διαλέξεις και άρθρα που αφορούν ζητήματα της ιστορίας της τέχνης, ενώ τελευταία έχει προκύψει ένα έντονο ενδιαφέρον για συμμετοχή μου σε μια σειρά διακαλλιτεχνικών project που αφορούν τη συνέργια των εικαστικών τεχνών με το θέατρο, τη μουσική και την ποίηση.
