Γράφει η Αγγελή Γεωργία, Αφηγήτρια, ραδιοφωνική παραγωγός και ερευνήτρια του αποσυμβολισμού μύθων και λαϊκών παραμυθιών από όλο τον κόσμο
Ο μύθος της Ωραίας Ελένης
Η Ωραία Ελένη, κόρη του Δία και της Λήδας, θεωρούνταν η πιο όμορφη γυναίκα στον κόσμο. Ο μύθος της συνδέεται άμεσα με την Αρπαγή της από τον Πάρη και τον Τρωικό Πόλεμο.
Όλα ξεκίνησαν από τον γάμο του Πηλέα και της Θέτιδας. Η θεά Έρις δεν καλέστηκε και για να εκδικηθεί έριξε ένα μήλο, «μήλο της Έριδος», με την επιγραφή «τῇ καλλίστῃ» («στην ομορφότερη»), οι θεές Ήρα, Αθηνά και Αφροδίτη διεκδίκησαν τον τίτλο, έτσι ο Δίας όρισε τον Πάρη, πρίγκιπα της Τροίας, ως κριτή.
Η Ήρα του υποσχέθηκε εξουσία. Η Αθηνά του προσέφερε σοφία και νίκες. Η Αφροδίτη του έταξε την πιο όμορφη γυναίκα, την Ελένη.
Ο Πάρης διάλεξε την Αφροδίτη και έτσι κέρδισε την εύνοια της, αλλά προκάλεσε την οργή των άλλων θεαινών.
Η Ελένη ήταν ήδη παντρεμένη με τον Μενέλαο, βασιλιά της Σπάρτης. Ο Πάρης πήγε στο παλάτι του για φιλοξενία την οποία ο Μενέλαος του την πρόσφερε με μεγαλοπρέπεια. Με τη βοήθεια της Αφροδίτης πρώτα η Ελένη ερωτεύτηκε τον Πάρη με πάθος και κατόπιν βοήθησε τον Πάρη να παρασύρει την ωραία βασίλισσα στην Τροία.
Ο δεκαετής Τρωικός Πόλεμος
Ο Μενέλαος, εξοργισμένος, συγκέντρωσε όλους τους Έλληνες ηγεμόνες και ξεκίνησε εκστρατεία εναντίον της Τροίας. Ο πόλεμος διήρκεσε δέκα χρόνια, με πολλές μάχες και ηρωικές μονομαχίες (π.χ. Αχιλλέας – Έκτορας, Μενέλαος – Πάρης, Δούρειος Ίππος).
Με τέχνασμα του Οδυσσέα, οι Έλληνες κατασκεύασαν τον Δούρειο Ίππο, στον οποίο κρύφτηκαν πολεμιστές. Οι Τρώες, πιστεύοντας ότι ήταν προσφορά στους θεούς, τον έβαλαν στην πόλη. Τη νύχτα, οι Έλληνες βγήκαν από τον ίππο, άνοιξαν τις πύλες και κατέστρεψαν την Τροία.
Μετά την πτώση της Τροίας, η Ελένη επανενώθηκε με τον Μενέλαο και επέστρεψε στη Σπάρτη, όπου, σύμφωνα με κάποιες παραδόσεις, έζησαν μαζί μέχρι τα βαθιά γεράματα. Άλλες εκδοχές αναφέρουν ότι κατέφυγε στην Αίγυπτο ή ότι την εκτέλεσαν.
Ο Αποσυμβολισμός του Μύθου
Ο μύθος της Ωραίας Ελένης δεν είναι απλώς η ιστορία μιας όμορφης γυναίκας που προκάλεσε πόλεμο, αλλά ένα σύμβολο με βαθύτερα νοήματα που συνδέονται με τη φύση του ανθρώπου, την κοινωνία και τη μοίρα.
1. Η Ομορφιά ως Καταστροφική Δύναμη
Η Ελένη συμβολίζει τη γοητεία και τη δύναμη της ομορφιάς, η οποία δεν είναι πάντα ευεργετική. Η ομορφιά της γίνεται αιτία πολέμου, θανάτου και καταστροφής, δείχνοντας πως η επιθυμία και ο πόθος μπορούν να οδηγήσουν σε τραγωδία.
2. Η Γυναίκα ως Αντικείμενο ή Υποκείμενο;
Ο μύθος εγείρει ερωτήματα για τη θέση της γυναίκας στην κοινωνία. Η Ελένη παρουσιάζεται είτε ως θύμα, που άγεται και φέρεται από τους άνδρες, είτε ως γυναίκα με βούληση, που κάνει τις δικές της επιλογές και επηρεάζει την ιστορία.
3. Η Ματαιότητα του Πολέμου
Ο Τρωικός Πόλεμος, με όλα τα δεινά που έφερε, ξεκίνησε λόγω μιας γυναίκας. Αυτό δείχνει τη ματαιότητα των συγκρούσεων, καθώς στο τέλος η Ελένη επιστρέφει στη Σπάρτη, σαν να μην είχε συμβεί τίποτα.
4. Ο Μύθος ως Αντανάκλαση της Ανθρώπινης Ψυχής
Η Ελένη είναι μια αμφιλεγόμενη μορφή, άλλοτε θεοποιημένη, άλλοτε μισητή. Ο χαρακτήρας της αντανακλά τις αντιφάσεις της ανθρώπινης φύσης, το καλό και το κακό, τη λογική και το συναίσθημα, το πεπρωμένο και την ελεύθερη βούληση.
Ο μύθος της Ελένης είναι διαχρονικός και πολυδιάστατος, καθώς μέσα από αυτόν αναδεικνύονται πανανθρώπινες έννοιες όπως η ομορφιά, η επιθυμία, η εξουσία, ο πόλεμος και η μοίρα. Η Ωραία Ελένη δεν είναι μόνο μια γυναίκα που προκάλεσε πόλεμο αλλά ένα σύμβολο που έχει ερμηνευθεί με πολλούς τρόπους:
Το αιώνιο θύμα ή η μοιραία γυναίκα; Ο χαρακτήρας της ταλαντεύεται ανάμεσα στο να είναι θύμα της μοίρας και στο να είναι η ίδια υπεύθυνη για τις επιλογές της.
Η απατηλή εικόνα της ομορφιάς: Ο μύθος του Ευριπίδη με το «είδωλο» της Ελένης θίγει την ψευδαίσθηση και την επιφανειακή εικόνα της πραγματικότητας.
Ο πολιτικός συμβολισμός: Μπορεί να ιδωθεί ως σύμβολο των συγκρούσεων για την εξουσία και τις εδαφικές διεκδικήσεις.
Η Ελένη στη Λογοτεχνία: Από τον Όμηρο στις Τραγωδίες
Η μορφή της Ελένης έχει απασχολήσει βαθιά την αρχαία ελληνική λογοτεχνία, με την παρουσία της τόσο στα ομηρικά έπη όσο και στις τραγωδίες.
Όμηρος: Στην Ιλιάδα, η Ελένη εμφανίζεται κυρίως ως θλιμμένη φιγούρα, συνειδητοποιώντας το βάρος που φέρει ως αιτία του πολέμου. Το όνομά της αναφέρεται περίπου 47 φορές. Στην Οδύσσεια, εμφανίζεται ως βασίλισσα στη Σπάρτη, δίπλα στον Μενέλαο.
Τραγωδίες: Ευριπίδης – Ελένη: Παρουσιάζει μια διαφορετική εκδοχή του μύθου, όπου η πραγματική Ελένη δεν πήγε ποτέ στην Τροία.
Ευριπίδης – Τρωάδες: Εμφανίζεται ως σύμβολο της καταστροφής.
Ευριπίδης – Ορέστης: Αναφέρεται ως αιτία της τραγικής μοίρας της οικογένειας των Ατρειδών.
Γκαίτε, Σεφέρης, Ρίτσος – Εξερευνούν την τραγική πλευρά της.
Σύγχρονος κινηματογράφος – Συνεχίζει να παρουσιάζει νέες αναγνώσεις του μύθου.
Παραθέτω το ποίημα του Γιώργου Σεφέρη «Ελένη»
Γιώργος Σεφέρης – Ελένη
«Τ’ αηδόνια δε σ’ αφήνουνε να κοιμηθείς στις Πλάτρες».
Αηδόνι ντροπαλό, μες στον ανασασμό των φύλλων,
συ που δωρίζεις τη μουσική δροσιά του δάσους
στα χωρισμένα σώματα και στις ψυχές
αυτών που ξέρουν πως δε θα γυρίσουν.
Τυφλή φωνή, που ψηλαφείς μέσα στη νυχτωμένη μνήμη
βήματα και χειρονομίες· δε θα τολμούσα να πω φιλήματα·
και το πικρό τρικύμισμα της ξαγριεμένης σκλάβας.
«Τ’ αηδόνια δε σ’ αφήνουνε να κοιμηθείς στις Πλάτρες».
Ποιες είναι οι Πλάτρες; Ποιος το γνωρίζει τούτο το νησί;
Έζησα τη ζωή μου ακούγοντας ονόματα πρωτάκουστα:
καινούριους τόπους, καινούριες τρέλες των ανθρώπων
ή των θεών·
η μοίρα μου που κυματίζει
ανάμεσα στο στερνό σπαθί ενός Αίαντα
και μιαν άλλη Σαλαμίνα
μ’ έφερε εδώ σ’ αυτό το γυρογιάλι.
Το φεγγάρι
βγήκε απ’ το πέλαγο σαν Αφροδίτη·
σκέπασε τ’ άστρα του Τοξότη, τώρα πάει να βρει
την καρδιά του Σκορπιού, κι όλα τ’ αλλάζει.
Πού είν’ η αλήθεια;
Ήμουν κι εγώ στον πόλεμο τοξότης·
το ριζικό μου, ενός ανθρώπου που ξαστόχησε.
Αηδόνι ποιητάρη,
σαν και μια τέτοια νύχτα στ’ ακροθαλάσσι του Πρωτέα
σ’ άκουσαν οι σκλάβες Σπαρτιάτισσες κι έσυραν το θρήνο,
κι ανάμεσό τους —ποιος θα το ’λεγε— η Ελένη!
Αυτή που κυνηγούσαμε χρόνια στο Σκάμαντρο.
Ήταν εκεί, στα χείλια της ερήμου· την άγγιξα, μου μίλησε:
«Δεν είν’ αλήθεια, δεν είν’ αλήθεια» φώναζε.
«Δεν μπήκα στο γαλαζόπλωρο καράβι.
Ποτέ δεν πάτησα την αντρειωμένη Τροία».
Με το βαθύ στηθόδεσμο, τον ήλιο στα μαλλιά, κι αυτό το ανάστημα
ίσκιοι και χαμόγελα παντού
στους ώμους στους μηρούς στα γόνατα·
ζωντανό δέρμα, και τα μάτια
με τα μεγάλα βλέφαρα,
ήταν εκεί, στην όχθη ενός Δέλτα.
Και στην Τροία;
Τίποτε στην Τροία — ένα είδωλο.
Έτσι το θέλαν οι θεοί.
Κι ο Πάρης, μ’ έναν ίσκιο πλάγιαζε σα να ήταν πλάσμα ατόφιο·
κι εμείς σφαζόμασταν για την Ελένη δέκα χρόνια.
Μεγάλος πόνος είχε πέσει στην Ελλάδα.
Τόσα κορμιά ριγμένα
στα σαγόνια της θάλασσας στα σαγόνια της γης·
τόσες ψυχές
δοσμένες στις μυλόπετρες, σαν το σιτάρι.
Κι οι ποταμοί φουσκώναν μες στη λάσπη το αίμα
για ένα λινό κυμάτισμα για μια νεφέλη
μιας πεταλούδας τίναγμα το πούπουλο ενός κύκνου
για ένα πουκάμισο αδειανό, για μιαν Ελένη.
Κι ο αδερφός μου;
Αηδόνι αηδόνι αηδόνι,
τ’ είναι θεός; τί μη θεός; και τί τ’ ανάμεσό τους;
«Τ’ αηδόνια δε σ’ αφήνουνε να κοιμηθείς στις Πλάτρες».
Δακρυσμένο πουλί,
στην Κύπρο τη θαλασσοφίλητη
που έταξαν για να μου θυμίζει την πατρίδα,
άραξα μοναχός μ’ αυτό το παραμύθι,
αν είναι αλήθεια πως αυτό είναι παραμύθι,
αν είναι αλήθεια πως οι ανθρώποι δε θα ξαναπιάσουν
τον παλιό δόλο των θεών·
αν είναι αλήθεια
πως κάποιος άλλος Τεύκρος, ύστερα από χρόνια,
ή κάποιος Αίαντας ή Πρίαμος ή Εκάβη
ή κάποιος άγνωστος, ανώνυμος, που ωστόσο
είδε ένα Σκάμαντρο να ξεχειλάει κουφάρια,
δεν το ’χει μες στη μοίρα του ν’ ακούσει
μαντατοφόρους που έρχουνται να πούνε
πως τόσος πόνος τόση ζωή
πήγαν στην άβυσσο
για ένα πουκάμισο αδειανό για μιαν Ελένη.
Αγγελή Γεωργία, Αφηγήτρια, ραδιοφωνική παραγωγός και ερευνήτρια του αποσυμβολισμού μύθων και λαϊκών παραμυθιών από όλο τον κόσμο.
email: [email protected]
